وزیر نفت مفت/ «زنگنه» وزیر نفت ارزان لقب گرفت

کاهش قیمت‌های روز پنجشنبه ناشی از گزارشی بود که نشان می‌داد حجم ذخایر در کوشینگ اوکلاهاما، یعنی نقطه تحویل نفت خام آمریکا در یک هفته منتهی به 11 آگوست بیش از 3/1 میلیون بشکه افزایش یافته است. در معاملات اولیه روز جمعه بازارها همچنان ضعیف بود. قیمت نفت خام آمریکا در معاملات به 95/41 دلار رسید که فاصله چندانی با پایین‌ترین رقم بیش از 6 سال اخیر نداشت. قیمت این نفت نسبت به روز پنجشنبه 28 سنت کاهش داشت. قیمت نفت برنت نیز با 22 سنت کاهش نسبت به رقم پایانی جلسه قبل، 49 دلار شد اما هنوز فاصله زیادی با پایین‌ترین رقم خود در سال 2015 یعنی 45 دلار و 19 سنت دارد.

شوک در اوپک

قیمت نفت در یک سال اخیر سقوط تاریخی را تجربه کرده است و به سختی می‌توان روزهایی را به یاد آورد که کارشناسان از احتمال افزایش قیمت نفت به بالای 150 دلار سخن می‌گفتند. چیزی که در یک سال اخیر بر همگان ثابت شده اینکه سقوط قیمت نفت علاوه بر عوامل اقتصادی و طبیعی تابع شرایط سیاسی جهان و برنامه‌ریزی قدرت‌های بزرگ بین‌المللی و نفتی بوده است. اوپک به عنوان بزرگ‌ترین نهاد بین‌المللی نفتی برخلاف انتظارها در یک سال اخیر نتوانست یا نخواست خود را به عنوان بازیگر اصلی نفتی ثابت کند و کشورهایی که قصد داشتند با کاهش قیمت نفت به مقاصد سیاسی خود برسند خیال‌شان بابت «اوپک منفعل» راحت بود. در این بین بازیگران اصلی اوپک نیز کاری از پیش نبردند و سیاست انفعال در کشورهای صادرکننده بیش از حد انتظار بود.

زمانی که عربستان چوب حراج بر نفت زد انتظار می‌رفت دیپلماسی نفتی ایران به عنوان یکی از قدرت‌های انرژی جهان بتواند حداقل از زیان ناشی از کاهش نرخ نفت بکاهد اما عملا این اتفاق رخ نداد و دیپلماسی نفتی به نگارش نامه تبلیغاتی افزایش تولید و پس گرفتن سهم ایران در بازار جهانی و اظهارات گنگ و مبهم درباره آینده نفت منتهی شد. پس از پایان اجلاس‌های اوپک  در زمان سقوط قیمت نفت آگاهان صنعت نفت بشدت از بیژن زنگنه، وزیر نفت و انفعال او در این نشست‌ها انتقاد کردند. کارشناسان منتقد اعتقاد داشتند یک دیپلماسی فعال انرژی می‌توانست و می‌تواند قیمت نفت را از سقوط اینچنینی نجات دهد اما در یک سال اخیر این اتفاق رخ نداد تا شاهد روند شدید کاهش نرخ‌ها باشیم. زنگنه حتی زمانی که موضوع سقوط قیمت نفت جدی شده بود در حاشیه نشست اوپک و در گفت‌وگو با سی‌ان‌ان اظهارات غیرطبیعی عنوان کرد و در پاسخ به این سوال که آیا حفظ سقف تولید اوپک برای ١٢ عضو اوپک تصمیم خوبی بود یا خیر؟ گفت: فکر نمی‌کنم این تصمیم به نفع همه کشورهای عضو  اوپک باشد، چون بعضی از کشورهای عضو اوپک با این توافقنامه مخالف بودند اما برای وحدت و همبستگی اوپک بود که ما تصمیم گرفتیم اقدامی خلاف این تصمیم اتخاذ نکنیم!

اوپک در یک سال اخیر با همراهی ایران در انزوای کامل فرو رفت و عملا راه را برای مقاصد سیاسی قدرت‌های بزرگ باز گذاشت.

انفعال در برابر عربستان خائن

بر کسی پوشیده نیست که نزول قیمت نفت و مفت شدن آن جدا از عوامل اقتصادی و شرایط بازار جهانی وابستگی شدیدی به سیاسی‌بازی‌های عربستان و آمریکا داشته است. هدف عربستان در تنگنا قرار دادن ایران و عراق بود و آمریکا نیز از فشار به روسیه و ایران سود می‌جست.

خود مسؤولان دولت یازدهم نیز به چنین تفسیری معترف هستند و حسن روحانی در اواخر سال گذشته به آن اذعان کرد: «کاهش قیمت نفت خام صرفا یک موضوع اقتصادی نیست بلکه ناشی از توطئه و برنامه‌ریزی سیاسی برخی کشورهاست. کاهش قیمت نفت توطئه‌ای علیه مردم منطقه و مسلمانان بوده که نفع آن صرفاً برای برخی دیگر از کشورهاست و مردم منطقه اینگونه توطئه‌ها و به تعبیری خیانت‌ها علیه جهان اسلام را از یاد نخواهند برد. مسلما مردم به این توطئه عکس‌العمل نشان خواهند داد و کشورهایی که پشت این توطئه هستند باید بدانند نفرت را در جهان اسلام نسبت به خود افزایش می‌دهند». یا اسحاق جهانگیری، معاون اول روحانی هم زمانی که نفت تا 63 دلار کاهش پیدا کرده بود – و هنوز به زیر 50 دلار نرسیده بود -  گفته بود: «به هیچ عنوان پذیرفته نیست کاهش ناگهانی بهای نفت یک موضوع اقتصادی و مبتنی بر عرضه و تقاضا باشد. وقتی بهای نفت از حدود 110 دلار یکباره به کمتر از 70 دلار کاهش پیدا می‌کند، یعنی توطئه بزرگی در دنیا شکل گرفته و برخی معتقدند این توطئه علیه روسیه و عده‌ای بر این باورند علیه ایران است». معاون اول رئیس‌جمهور با تأکید بر اینکه کشورهای منطقه نباید باعث تیرگی روابط شوند، تصریح کرد: «ملت ایران اینگونه رفتارها را فراموش نمی‌کنند و مشارکت کشورهای منطقه در اینگونه اقدامات را به خاطر خواهند سپرد».  جالب اینکه مقامات آمریکایی به صراحت از توطئه خود علیه ایران و تحت فشار قراردادن کشورمان در مذاکرات هسته‌ای سخن می‌گفتند. مثلا هیلاری کلینتون زمستان پارسال در مرکز سابان در اندیشکده بروکینگز درباره موضوع کاهش قیمت نفت و ارتباط آن با مذاکرات هسته‌ای با ایران گفت: پایین آمدن قیمت نفت می‌تواند به ما برای دستیابی به موفقیت در مذاکرات هسته‌ای با ایران کمک کند.

حتی روزنامه گاردین در تحلیل خود از شرایط بازار جهانی نفت بر این باور است که آمریکا و عربستان سعودی در توطئه برای کاهش بهای نفت خام دست دارند. این روزنامه به دیدار جان کری، وزیر خارجه آمریکا با ملک عبدالله، پادشاه سابق عربستان در ماه سپتامبر اشاره می‌کند که مقامات 2 کشور در این دیدار توافق کردند برای آسیب رساندن به ایران و روسیه تولید نفت خام را افزایش دهند.

در بخش دیگری از این مقاله آمده است: «واشنگتن با کمک متحد سعودی خود سعی دارد با اشباع بازار که از پیش بهای نفت خام در آن کاهش یافته بود، بهای نفت را بیش از پیش پایین آورد. در حالی که دولت‌های ایران و روسیه بشدت به صادرات نفت وابسته هستند، فرض بر این است که پایین آوردن بهای نفت به تعامل ساده‌تر با این دو کشور کمک کند. در واقع این کار ایالت متحده و عربستان شیوه جدید تحریم است».

این گزارش حاکی است عربستان سعودی در میانه دهه ۱۹۸۰ نیز اقدامی مشابه صورت داده بود.

به گفته کارشناسان منطقه خاورمیانه، این مرتبه انگیزه عربستان تحت فشار گذاشتن ایران و عراق و وادار کردن مسکو به خودداری از حمایت از بشار اسد در سوریه است. پس از افت شدید قیمت نفت اوپک در بازارهای جهانی سران اوپک در نشستی فوق‌العاده به دنبال کاهش تولید بودند تا بتوانند مانع این کاهش قیمت شوند اما مقاومت سرسختانه سعودی‌ها مانع آن شد که کاهش تولید به تصویب برسد. اینکه عربستان‌سعودی با این اقدام زیانی چند ۱۰۰ میلیارد دلاری به اقتصاد خود وارد کرده موضوعی است که در عربستان هم به آن اشاره شد اما تحلیلگران سناریوهای مختلفی برای این اقدام سعودی‌ها مطرح کردند. در بعد فنی، عده‌ای این اقدام سعودی‌ها را مقابله با تغییر راهبرد غرب برای جایگزینی نفت صخره‌ای به جای نفت سنتی دانستند. برخی اما این اقدام سعودی‌ها را یک «جنگ نفتی» تمام‌عیار علیه ایران می‌دانند.

با وجود همه این تحلیل‌ها و روشن شدن موضوع توطئه سعودی – آمریکایی، اظهارات زنگنه، وزیر نفت و تحلیل وی از اوضاع بازار جهانی همه را متعجب کرد؛ زنگنه در ایامی که قیمت نفت هنوز به مرز ۵۰ دلار در هربشکه نرسیده بوده اعلام کرد: کاهش قیمت نفت یک شیوه بازرگانی است و به شرایط موجود که منجر به کاهش قیمت نفت شده، جنگ کاهش قیمت نفت نمی‌گویند بلکه یک مدل بازرگانی نفت است!

سکوت در برابر خیانت

تحلیل‌های شگفت‌انگیز زنگنه از اوضاع بازار جهانی این سوال را در اذهان ایجاد می‌کند  که وزیر نفت ایران در مقابل چالش سقوط قیمت جهانی چه عملکردی داشته است؟ زنگنه که روحانی وی را یکی از ژنرال‌های دولت یازدهم می‌داند در یک سال اخیر در مقابل بحران سقوط قیمت نفت چه کاری انجام داده و چه سیاستی را در پیش گرفته یا چه استراتژی را به مسؤولان پیشنهاد داده تا آثار سقوط قیمت نفت را کم کند؟ مدیران او حتی در پیش‌بینی قیمت نفت موفق نبودند و به همین علت دولت در لایحه بودجه اصرار به نرخ 73 دلاری نفت داشت و مجلس را مجبور کرد این نرخ را تصویب کند. مسؤولان در زمان بررسی بودجه 94 اصرار داشتند نرخ نفت در سال 2015 میلادی و 1394 شمسی حتی تا 85 دلار افزایش پیدا می‌کند اما عملا مشاهده شد غیر از مقاطعی که نرخ نفت به کندی افزایش پیدا کرد دوباره راه کاهش را در پیش گرفت تا دولتی‌ها منتظر یک کسری بودجه باورنکردنی باشند. دیپلماسی ضعیف انرژی و انفعال وزارت نفت در یک سال اخیر موجب شد خود دولت نیز در تنگنای مالی قرار بگیرد و عملا حتی در بحث توافق هسته‌ای نیز منتظر زیان سقوط نفت ناشی از توافق باشد.  برای روشن شدن موضوع به یک نمونه از اقدامات منفعلانه وزارت نفت در قبال بهره‌برداری سیاسی آمریکایی‌ها اشاره می‌کنیم. در فروردین امسال اداره اطلاعات انرژی آمریکا پیش‌بینی کرد اگر تحریم‌های اعمال شده علیه ایران پس از توافق نهایی هسته‌ای لغو شود، قیمت جهانی نفت طی سال آینده (2016) ۱۵ دلار کاهش خواهد یافت. اداره اطلاعات انرژی آمریکا افزود: «اگر توافق جامع منجر به لغو تحریم‌های نفتی ایران شود، این مساله می‌تواند تاثیر زیادی بر افزایش عرضه جهانی نفت، تقاضا و قیمت طی ماه‌های آینده داشته باشد. ایران احتمالا می‌تواند تولید نفت خود را تا پایان سال 2016 میلادی 700 هزار بشکه در روز افزایش دهد. میانگین تولید نفت ایران در ماه مارس (اسفند 93) به بیش از 85/2 میلیون بشکه در روز رسید.» در مقابل این پیش‌بینی آمریکایی‌ها، زنگنه در آخرین نشست اعضای اوپک اصرار داشت که با برداشته شدن تحریم‌ها سطح تولید ایران به قبل از تحریم‌ها خواهد رسید و بازار جهانی باید خود را برای آمدن ایران آماده کند! قطعا اخبار افزایش سطح تولید و عرضه به سود کشورهایی خواهد بود که از هیچ تلاشی برای کاهش قیمت نفت مضایقه نمی‌کنند. در مقابل این استراتژی آمریکایی‌ها که به صراحت هم آن را اعلام کردند، ایران چه واکنشی نشان داد؟ متاسفانه رفتار مسؤولان سیاست خارجی در مذاکرات به گونه‌ای پیش رفت که نگرانی بازار جهانی نفت از امنیت گلوگاه نفتی جهان یعنی خلیج‌فارس کاملا برطرف شود و این خود در کاهش قیمت نفت اثرگذار بود.  مسؤولان دولت یازدهم همواره منتقد عملکرد دولت سابق بودند و از اینکه با عملکرد خود صادرات نفت را به نصف کاهش داده بشدت انتقاد کرده و می‌کنند و حالا همین مسؤولان دولت یازدهم و در راس آنها زنگنه باید به این سوال جواب دهند که در مقابل کاهش نرخ نفت به یک سوم و مفت‌فروشی سرمایه ملی چه اقدامی انجام داده‌اند؟ نرخ نفت از زمان صدارت زنگنه تا یک سوم کاهش یافته است و دولت یازدهم باید پاسخگوی این زیان بزرگ باشد.

وزیر نفت ارزان

عملکرد ضعیف زنگنه در برابر بحران‌ها و چالش‌های نفتی موجب شده وی در میان صنعت نفتی‌ها به «وزیر نفت ارزان» معروف شود. زنگنه هر زمان که وزیر نفت بوده سقوط شدید نرخ نفت را تجربه کرده و جالب اینکه رفتاری منفعلانه از خود نشان داده است. قیمت نفت در دولت اصلاحات به پایین‌ترین حد ممکن خود رسید اما حالا موضوع کمی فرق می‌کند. نرخ جهانی نفت در حالی که تجربه 120 دلار شدن را داشت به 45 دلار رسیده است و این فاجعه‌ای برای بودجه وابسته به نفت ایران محسوب می‌شود. هر بشکه (220 لیتری) نفت اوپک در حال حاضر 28/47 دلار است که با یک حساب سرانگشتی با محاسبه دلار 3 هزار تومانی، حدود 142 هزار تومان قیمت دارد و به عبارتی هر لیتر نفت اوپک حدود 650 تومان قیمت دارد و این در حالی است که نرخ آب معدنی نیم لیتری در ایران – و نه در خارج از کشور – 500 تومان است. بدین ترتیب می‌توان به راحتی گفت نفت هم‌اکنون ارزان‌تر از آب معدنی فروخته می‌شود. زنگنه می‌توانست حداقل با فعال کردن و نه منغعل کردن دیپلماسی انرژی بازیگر موثرتری در بازار جهانی باشد اما گویا ژنرال دولت یازدهم همچنان در شوک سقوط نرخ نفت باقی مانده و فروخته شدن آب‌معدنی 500 سی‌سی در بقالی‌ها گران‌تر از نفت را نظاره می‌کند.

دیپلماسی ضعیف ایران در نشست اوپک، نفت را ارزان کرد

سیدمحمدعلی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک:  نفت ارزان هدیه عربستان به آمریکاست. با تثبیت سقف تولید نفت اوپک در محدوده ۳۰ میلیون بشکه، عملا سال آینده یک میلیون بشکه نفت مازاد اوپک به بازار عرضه می‌شود. با افزایش عرضه نفت مازاد و سیاست‌های تخریبی عربستان‌سعودی بازار فعلا کشش افزایش قیمت نفت را ندارد.  بر این اساس، در صورت تداوم شرایط فعلی احتمال کاهش قیمت هر بشکه نفت ایران تا محدوده بشکه‌ای ۵۰ دلار وجود دارد. اگر ایران و چند کشور با این تصمیم مخالفت می‌کردند، این تصمیم به اجماع نمی‌رسید و در نهایت تصویب نمی‌شد. دست‌کم وزیر نفت ایران در نشست یکصد و شصت و ششم اوپک اگر با درخواست عربستان برای تثبیت سقف تولید نفت اوپک موافقت می‌کرد باید این شرط را قرار می‌داد که در صورت کاهش قیمت نفت از محدوده قیمتی خاص، کل اعضا نشست فوق‌العاده برگزار کنند، با این وجود، بدون هیچ‌گونه پیش‌شرطی مقامات ایران در نشست اوپک با پیشنهاد عربستان موافقت کردند. اقدامات و سیاست‌های عربستان مبنی بر کاهش قیمت رسمی نفت خود حاکی از آن است که این کشور به دنبال کاهش بیشتر قیمت نفت در بازار جهانی است. این کشور با آمریکا تبانی کرده است تا با پایین نگاه داشتن قیمت نفت به اقتصاد کشورهایی همچون جمهوری اسلامی ایران ضربه بزند. آمریکا به دلیل آنکه صرفا مصرف‌کننده نفت است و نه صادرکننده، قطعا از کاهش قیمت نفت ضربه نمی‌خورد. این در حالی است که کشورهای بزرگ صادرکننده نفت همچون ایران بیشترین آسیب را از کاهش قیمت نفت می‌بینند.